De democratie zoals wij die nu kennen vindt haar oorsprong in het Athene van de Oudheid, om preciezer te zijn in de 5^e eeuw voor Christus. Daar vonden voor het eerst grote volksvergaderingen plaats, waar iedereen die iets te zeggen had over de gang van zaken in het bestuur van de stadstaat zijn zegje kon doen. Zijn zegje, want vrouwen waren hier van uitgesloten, evenals zogenaamde ‘allochtonen’, mensen die geen burgerrecht hadden en dus officieel geen inwoner van Athene waren. Desondanks konden deze vergaderingen in theorie worden bijgewoond door 40.000 mensen.

Essentieel in deze praktijk was het goed kunnen spreken voor een grote menigte. Niet voor niets kwam in dezelfde tijd de retorica op, de kunst van het spreken in het openbaar. De retorica werd niet alleen gebruikt voor het spreken voor de volksvergadering, maar ook in strafzaken. Er waren dan ook veel sofisten, zogenaamde leraren in de retorica, die hun leerlingen de kneepjes van het vak bijbrachten. Sofisten beweerden dat het niet uitmaakte of de beschuldigde al dan niet onschuldig was. Het ging er voor een advocaat om het publiek ervan te overtuigen dat de aangeklaagde onschuldig was en voor de aanklager om het publiek ervan te overtuigen dat de aangeklaagde schuldig was. Eén van deze sofisten was Isaeus, die leefde in de 4^e eeuw v.Chr. en van wiens leven vrijwel niets bekend is, behalve dat hij de leraar van een wel erg bekende leerling was: Demosthenes.

Demosthenes leefde van 384 tot 322 v.Chr. Als zoon uit een welgestelde familie lag een carrière in de publieke ruimte in zijn verschiet en hij kreeg om die reden les van de sofist Isaeus om zijn openbare spreken te verbeteren. Als hij zou slagen als redenaar, kon hij zich succes en roem verwerven in het openbare leven, als aanklager, als advocaat of als politicus. Maar Demosthenes was een ziekelijk kind, geplaagd door tal van lichamelijke problemen. Zo had hij een kleine longinhoud, was snel buiten adem en praatte hij onduidelijk. Tegenwoordig zouden we zeggen dat hij stotterde. Hoe zijn stotteren heeft geklonken of wat er precies de oorzaak van was, weten we niet. Maar de geschiedenis vertelt ons één ding die veel stotteraars zullen herkennen: de kinderen met wie Demosthenes speelde, lachten hem voortdurend uit.

Voor een redenaar brengt stotteren de nodige problemen met zich mee, zeker in de volksvergaderingen van Athene, waar alles afhing van het kunnen overtuigen van het publiek. De sofisten wisten dat het publiek gemakkelijk te manipuleren is, zolang de redenaar dit maar op de juiste manier doet. De waarheid komt op de tweede plaats. Toen Demosthenes zich bij zijn eerste openbare redevoering tot het publiek richtte, barste deze al snel in lachen uit. Het was ook bespottelijk, die stotterende aanklager die raar met zijn gezicht trok en voortdurend in ademnood verkeerde! En dan had hij ook nog eens een vreemd matte en krachteloze stem. De mensen konden hem nauwelijks verstaan, zo stond hij te mompelen en te stotteren.

De carrière van Demosthenes leek voorbij voor deze vroeg en wel begonnen was. Hij raakte ontmoedigd en wilde het opgeven. Toen sprak hij de toneelspeler Saturos, een goede vriend van hem. Toneel en retorica waren in die tijd onlosmakelijk met elkaar verbonden. Deze liet hem een monoloog uit het werk van de beroemde toneelschrijver Sophocles voordragen. Daarna deed de toneelspeler het zelf en liet zo Demosthenes zien hoe belangrijk het gebruik van lichaam en stem zijn in het openbare spreken. Met het juiste stemgebruik en lichaamshouding kan dezelfde tekst op een heel andere manier bij het publiek binnenkomen.

Het begon te dagen bij Demosthenes, maar hij kampte nog altijd met zijn stotteren en onduidelijke spraak. Om die te verbeteren was hij bereid drastische maatregelen te nemen. Zo nam hij zware stenen op zijn rug en liep terwijl hij hardop delen van toespraken uitsprak een bergrug op. Op die manier werkte hij aan zijn longinhoud en was hij na verloop van tijd in staat grote delen van teksten in één adem op te zeggen. Om de onduidelijkheid van zijn stem te verbeteren, stopte hij kiezelstenen in zijn mond, ging bij de kust staan en probeerde boven het geluid van de zee uit te komen. Maar hij ging nog verder. Want spraak is één ding, lichaamstaal het andere. Hij sloot zich op in zijn kelder, vaak voor lange perioden achtereen, en oefende zich voor een grote spiegel in hoe zijn lichaam te gebruiken om overtuigender over te komen.

Toen hij eenmaal de kelder verliet en zich terug in het publieke leven stortte, bleek al snel dat er een nieuwe Demosthenes was opgestaan. Hij won de ene na de andere zaak, omdat hij simpelweg een betere spreker was geworden dan zijn tegenstanders. Door zich van zijn stotteren te ontdoen, kon hij zich richten op zijn lichaamstaal en het schrijven van betere toespraken. Het had hem veel pijn en moeite gekost, maar hij zou al snel uitgroeien tot de belangrijkste redenaar en politicus van zijn tijd. In zijn kinderjaren werd hij uitgelachen door zijn leeftijdsgenoten, in het begin van zijn carrière werd hij uitgelachen door het publiek. Maar inmiddels lachten de mensen niet meer om hem, maar werd met open mond naar hem geluisterd.

Is Demosthenes een voorbeeld voor alle stotteraars? Misschien wel. Niet voor niets gebruikt de Nederlandse Stottervereniging Demosthenes juist zijn naam. Hij is hèt symbool voor iedereen die in het dagelijks leven problemen heeft met stotteren. Aan de andere kant was hij een uitzonderlijk geval en wanneer je hem als maatstaf gebruikt, leg je de lat wel erg hoog. Zoals we bij Mozes al zagen, zijn er ook mensen die prima kunnen leven en werken met hun stotteren. Demosthenes is zonder twijfel een inspirerend persoon, maar wie hem nastreeft kan het zichzelf ook te moeilijk maken. Misschien is hij wel tè inspirerend.

Rik Mets

Nieuwegein, 17-2-16