Fotoboek Gestotter
door André de Jongh
Interview door Ilanda de Dood
Hoe ben je op het idee gekomen van dit fotoboek?
Ik ben achtendertig jaar en stotter zelf sinds mijn vijftiende geloof ik. Tijdens één van de therapieën die ik volgde kwam ik ook in aanraking met andere personen die stotteren, die op een hele andere manier stotterden dan ik. Dat beeld is mij altijd bijgebleven, het fascineerde mij.
Ik vroeg hen of zij als ze alleen zijn ook stotteren: als ze hardop spreken of voorlezen voor zichzelf. Niemand gaf aan dan te stotteren, zelfs de meest zware stotteraar. Dit versterkte mijn fascinatie alleen maar. In principe, dacht ik, hoeft niemand dus te stotteren en is het omstandigheidsafhankelijk. Een leuk inzicht natuurlijk maar tegelijkertijd beseffend dat mijn eigen stotterprobleem er niet minder om werd.
Gedurende het tweede jaar aan de foto-academie te Amsterdam moesten we een eigen persoonlijk project op poten zetten en onszelf hierbij technisch uitdagen. Dit vond ik een goed moment om het voor mij persoonlijke onderwerp stotteren verder uit te werken en fotografisch vorm te geven.
Zo kwam ik op het idee van het stotterboek: portretten van verschillende personen die stotteren die allen, zoals ik weet uit eigen ervaring, stotteren op hun eigen manier. De technische uitdaging voor mijzelf lag erin dat ik dit gehele project analoog zou uitvoeren. Dus op ouderwetse 120 rolfilm met een grote ouderwetse camera: de Mamiya RB67. Dat is een flinke onhandige camera die je dwingt, in tegenstelling tot een handzame spiegelreflexcamera, goed na te denken over je inkadering, positie, lichtinval etc. De 120 rolfilm heeft maar plek voor tien foto’s waar uiteindelijk negatieven uitkomen met een afmeting van 6x7cm.
Hoe stotter je zelf?
Ik stotter zelf voornamelijk, zoals ik dat zelf noem in ‘officiële situaties’. Dat kan zijn bij een slager als ik mijn bestelling doe, in vergaderingen, of als ik voor een groep moet staan, aan de telefoon en als ik moe of gestrest ben. Eén op één heb ik nauwelijks last van stotteren. Dan vang ik het goed op, of ik sta het mijzelf toe gewoon licht te stotteren. Ik ben op een bepaalde manier een perfectionist waarbij ik als ik moet ‘optreden’ mij enorm bewust word van het hoe en wat van mijn spreken en ik al van tevoren weet waar ik zou kunnen stotteren. Hoe langer ik moet wachten tot mijn moment daar is des te meer gespannen en bewuster word ik. Ik repeteer de woorden in mijn hoofd en probeer naar vervangwoorden te zoeken. Eigenlijk best wel uitputtend. Maar de laatste paar jaar ben ik me er niet meer zo bewust van en heb er eigenlijk ook niet meer zoveel last van.
Mensen merken vaak niet dat ik stotter omdat ik het in de meeste situaties gewoon goed ‘opvang’.
Hebben veel mensen zich aangemeld om zich te laten fotograferen?
Ik had als doel zes mensen te fotograferen. Uiteindelijk kreeg ik precies het aantal mensen dat ik wilde fotograferen plus één extra. Uit solidariteit heb ik mijzelf op het einde er ook aan toegevoegd.
Ik heb elke deelnemer voordat ik bij ze langs ging eerst een vragenlijst toegestuurd. Ik focus me hierdoor beter op de persoon die ik fotografeer. Ik ben ervan overtuigd dat bij het maken van portretten het belangrijk is enigszins te weten wat iemand beweegt en hoe hij of zij in het algemeen in het leven staat.
Ik vroeg de mensen iets persoonlijks met mij te delen. Hoe open en vrij een persoon die stottert ook is in zijn of haar doen en laten, op een bepaalde manier blijft de persoon die stottert toch altijd redelijk onzichtbaar. Op foto’s kun je een persoon die stottert niet herkennen. Ik wilde juist deze stotteridentiteit centraal stellen, zowel voor de stotterende als de niet-stotterende persoon. Personen die stotteren beleven hun stotteren denk ik vaak vanuit hun emoties en hebben nooit echt de kans het stotteren objectief en in alle rust vanaf de buitenkant te zien. In het dagelijks leven probeert een doorsnee gesprekspartner de persoon die stottert aan te vullen, kijkt weg van de de persoon die stottert of voelt allerlei andere emoties van meelij, verbazing of ongemak. Ik wilde nu juist een beeld creëren waarbij ook de gesprekspartner de persoon die stottert in alle rust kan bekijken en daar dan ook letterlijk een bepaalde rust en schoonheid in kan vinden.
Wachtte je tijdens het fotograferen op een echt stottermoment of hebben mensen ook vrijwillig gestotterd?
Ik wilde de mensen recht voor de camera neerzetten. Ik vertelde ze als startpunt in de lens te kijken, net zoals je doet als wanneer je een gesprekspartner hebt en vervolgens een klank vast te houden waarmee zij moeite hebben in het dagelijkse leven als zij stotteren. Als ik mensen gewoon vrij zou laten spreken dan zou het heel moeilijk zijn de stotter ‘te vangen’ in bijvoorbeeld 1/60 van een seconde sluitertijd.
Ook al zouden ze niet meer zo heel veel stotteren op dat moment ik vroeg hen dan toch zichzelf weer in te leven en zo natuurgetrouw, zo dicht mogelijk bij zichzelf te blijven staan. Dan mochten ze gewoon wegkijken of de expressies tonen zoals ze dat gewoonlijk ook zouden doen. Met als resultaat dat niet elke stotteraar op de foto je blijft aankijken tijdens het stotteren, wat ik mooi vind.
Wat is verder nog leuk of interessant om te vertellen over dit proces?
Ik merkte dat veel mensen vaak heel enthousiast reageerden en het heel leuk vonden om hun medewerking te verlenen. Maar er waren ook wel mensen die bijna agressief reageerden en vonden dat ik stotterende mensen op een lelijke manier in beeld zou brengen. Ook hadden sommige logopedisten de neiging hun cliënten in bescherming te nemen en voor hen te beslissen om al dan niet mee te doen aan dit project waardoor ze de stotterende mensen een bepaalde zelfbeschikking ontnamen. Stotteraars zijn volgens mij volwaardige deelnemers aan deze samenleving en weten heel goed zelf wat ze wel of niet kunnen of willen.
Verder vond ik het zelf erg leuk om Nederland door te reizen met mijn grote oranje koffer waar de camera en lenzen inzaten en op diverse plekken in het land interessante en boeiende mensen te vinden die stotteren en daar prima hun leven mee leiden. En die vervolgens ook nog eens bereid zijn dit te delen door zich zo kwetsbaar te tonen voor de camera.
Het stotterboek is hier in te zien.